چکیده

از گذشته های دور روح کنجکاوگر انسان وی را وادار به سفر در نقاط مختلف این کره خاکی نمود. از همان زمان انسان ها با توجه به وسایل حمل و نقل موجود و سختی راه برای رسیدن به مقصود خود ـ حال هر چه که می خواهد باشد ـ به مسافرت می پرداختند. در واقع بشر در این رفت و آمدها سعی داشت که به اهداف خود دست یابد. افراد مختلف، اهداف متفاوتی را نیز دنبال می کردند، برخی به دنبال کسب ثروت و تجارت، بعضی برای رسیدن به قدرت و مسائل سیاسی، دیگری به خاطر ارضای حس کنجکاوی و رسیدن به حقایق، بعضی برای تفریح و گردش و... . این سیاحان بر اساس هدف و سلیقه شخصی شان دیدگاه ویژه ای داشته که بر دیده ها و نتیجه گیریشان تاثیرگذار بود. در طول تاریخ ایران سفرنامه نویسان بی شماری به ایران آمده و از زوایای مختلف به سنجش آن پرداختند. در دوره های متفاوت تاریخ ایران حضور این سیاحان متفاوت است در برخی از زمان ها حضوری چشمگیر داشته و در برخی دیگر به تعداد کم به ایران آمده اند. آنچه مسلم است در دوره قاجار نیز به دلایل خاص خودش ما با شمار زیادی از آنان مواجه هستیم که به دلایل متعدد به ایران آمدند. مطالعه نوشته های این افراد کمک قابل توجهی خصوصا در شناخت مردم ایران به لحاظ اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، مذهبی می نماید. آنان به نکاتی توجه می کنند که شاید در کمتر کتابی بدان ها پرداخته شده باشد. این سفرنامه نویسان با مکتوب کردن خاطرات و مشاهدات خود، بسیاری از ناگفته های مهم سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را ضبط کرده اند که در خور تأمل است. یادداشت های کلی این سفرنامه نویسان که اغلب اروپایی بودند، درباره مسائلی همچون سیاست، اقتصاد، فرهنگ، مذهب، آداب و رسوم، زبان و ... بود. با این حال، آنچه که مربوط به مسائل اجتماعی و فرهنگی است در آثار این سفرنامه نویسان در مناطق کردنشین ایران، بیشتر به چشم می خورد. از این رهگذر، پژوهش حاضر قصد دارد که حیات اجتماعی ـ فرهنگی کردها را از نگاه این سفرنامه نویسان خارجی اعم از اروپایی و غیر اروپایی مورد واکاوی قرار دهد و میزان درستی یا نادرستی دیدگاه هایشان را مورد نقد و بررسی قرار دهد. بنابراین پژوهش حاضر، صرفِ پرداختن به توصیفات این سفرنامه نویسان از حیات فرهنگی ـ اجتماعی کردها نیست. مسائل مهم فرهنگی و اجتماعی اعم از زبان، آداب و رسوم، ازدواج، زنان، پوشاک، خوراک، تفریح، بازی ها و سرگرمی ها، ایلات، آثار و ابنیه های تاریخی، مذاهب و آیین ها، هنر، موسیقی و ... از جمله مسائل مهمی است که از دید تیزبین سفرنامه نویسان خارجی دوره قاجار در مورد مناطق کردنشین ایران، پنهان نمانده است. تمرکز اصلی پژوهش حاضر نقد و بررسی دیدگاههای این سفرنامه نویسان در مورد مسائل مذکوراست و اینکه اشتباهات و تناقضات در برخی از دیدگاههای آنان مشخص گردد. شایان ذکر است که منظور از کردها در این پژوهش، همه کردهای ساکن در حوزه قلمرو سرزمینی ایران عصر قاجار، اعم از کردهای مکری، اردلان و کردهای ساکن کرمانشاه است.